FRANCISZEK PAWELA, Sohn von Jan (Gutshofbesitzer) und Józefa (geborene Zamiara), wurde am 14. Februar 1900 in Szemborów im Landkreis Września [Wreschen] geboren. Er besuchte das Gymnasium in Jarocin [Jarotschin] und Poznań [Posen]. Seine Matura legte er 1918 in Wrocław [Breslau] ab. Bald darauf, am 23. Juni 1917, wurde er in die deutsche Armee eingezogen. Er wurde zur Luftwaffendivision in Grudziądz [Graudenz] und anschließend an die Kadettenschule für Reserveoffiziere in Toruń [Thorn] geschickt.
Mitte November 1918 schloss er sich der militärischen Untergrundbewegung in Jarocin an. Im Rang eines Unteroffiziers trat er am 17. November in die geheime Landkreisgendarmerie ein. Nach dem Ausbruch des Aufstandes kämpfte er bis zum 22. Januar 1919 in den Reihen des Jarocin-Bataillons, unter anderem in Zbąszyń [Bentschen] (2.-17. Januar 1919). Ab dem 23. Januar 1919 wurde er dem 1. Großpolnischen Schützenregiment als Zugführer der 5. Kompanie zugeteilt. Im Februar wurde er zum Stabsfeldwebel ernannt, und am 30. März wurde er zum Fähnrich und Adjutanten des 3. Bataillons befördert. Am 5. Mai 1919 wurde er durch den Erlass Nr. 69 vom Naczelna Rada Ludowa [Oberster Volksrat] zum Unterleutnant ernannt und kämpfte vom 19. März bis zum 9. Juni 1919 mit seinem Regiment in der Gruppe Großpolen von Konarzewski bei Lwiw [Lwów, Lemberg] gegen die Ukrainer. Er nahm auch freiwillig am Ersten Schlesischen Aufstand teil und befehligte eine Kompanie. Am 1. Januar 1920 kehrte er zum 55. Infanterieregiment zurück, wo er den Posten eines Wirtschaftsoffiziers übernahm. Während der militärischen Operationen gegen die Bolschewiki übernahm er am 12. April 1920 das Kommando über die 10. Kompanie. Am 20. Juli 1920 wurde er als Ordonnanzoffizier in den Regimentsstab versetzt und ab dem 1. Oktober befehligte er die 3. Maschinengewehr-Kompanie.
Für [seinen Einsatz im] Polnisch-Sowjetischen Krieg [1] wurde er mit dem Krzyż Walecznych [Tapferkeitskreuz] (Nr. 9 - 607) ausgezeichnet. Ab dem 7. Januar 1921 war er Adjutant des 2. Bataillons des 55. Infanterieregiments. Ab dem 13. Mai 1921 nahm er als Freiwilliger am Zweiten Schlesischen Aufstand teil, und ab dem 1. Juni wurde er Adjutant der Untergruppe III im 7. Infanterieregiment der Nordgruppe. Am 6. August 1921 kehrte er zu seinem Stammregiment zurück und übernahm das Kommando über die 4. Kompanie. Im Jahr 1922 wurde er in die Reserve versetzt. Im Jahr 1926 wurde er wieder in den aktiven Dienst einberufen und zum Oberleutnant befördert. Nach dem Mai-Putsch von 1926 wurde er in die Reserve versetzt, wo er dem 2. Legionen-Infanterieregiment (1930), dann dem 64. Infanterieregiment (1931) und ab 1934 dem Stab der 7. Tross-Division zugeteilt wurde. Durch das Zentrale Militärarchiv (CAW) wurde seine Teilnahme am Aufstand in Großpolen bestätigt. Er ließ sich in Siedlemin bei Jarocin auf einem kleinen Landgut nieder. Er engagierte sich aktiv in der Związek Oficerów Rezerwy [Vereinigung der Reserveoffiziere] und im Federacja Polskich Obrońców Ojczyzny [Verband der polnischen Vaterlandsverteidiger]. Im Jahr 1935 absolvierte er erneut eine militärische Ausbildung im Tross-Dienst.
Im Jahr 1938 wurde ein Antrag auf Verleihung des Unabhängigkeitskreuzes oder der Unabhängigkeitsmedaille abgelehnt; damals lebte er in Poznań [Posen] in der Ulica Jackowskiego 36 und arbeitete als Kaufmann. Seit 1938 war er in den Militärdiensten sowie in der von Wincenty Wierzejewski gegründeten Diversions [2] [Organisation] außerhalb der Front tätig. Zu diesem Zeitpunkt verfügte sie über das Społeczna Sieć Informatorów [Gemeinschaftliches Informantennetzwerk]. Er war der offizielle Berater von Wierzejewski.
Nach Ausbruch des Zweiten Weltkriegs wurde er für den Tross-Dienst der 14. Infanteriedivision mobilisiert. Er kämpfte an der Bzura, von wo aus er nach der Zerschlagung der Tross-Einheit durch die Deutschen nach Warschau ging, um bei der Verteidigung der Stadt zu kämpfen. Unmittelbar nach der Kapitulation nahm er Kontakt mit dem Służba Zwycięstwu Polsce [Dienst zum Sieg Polens] auf. Er wurde dem Befehlshaber der Ersten Organisationsabteilung, Oberst A. Sanojca, zugeteilt.
Pawela wurde dem Hauptkommando unterstellt und lebte mit seiner Frau Maria (geborene Schuttelsberg) und den Kindern Krystyna und Maciej in Warszawa [Warschau]. Am 30. September 1939 traf er in Poznań [Posen] und Jarocin [Jarotschin] ein und organisierte die Evakuierung einiger Gutsbesitzer nach Warszawa [Warschau]. Gleichzeitig richtete er Zellen der Tajna Organizacja Wojskowa [Geheime Militärorganisation] in Jarocin und Ostrów Wielkopolski [Ostrowo] ein. Er wurde zum Verbindungsoffizier von Oberst Stefan Rowecki ernannt und am 24. Dezember 1939 erneut nach Poznań abkommandiert. Dort begann er die Zusammenarbeit mit Major Stefan Lukowicz, dem Bevollmächtigten für Großpolen der militärischen Exil-Organisation Korporacja Braterstwa Czołem Sikorski [3](CS). Er vereidigte Dr. Günther Rolbiecki, wodurch der Grundstein zum Entstehen der Sabotagestelle des SZP (Służba Zwycięstwu Polsce [Dienst zum Sieg Polens]) in Poznań gelegt wurde. Gemeinsam mit Lukowicz baute er die Strukturen des SZP [Dienst zum Sieg Polens] auf. Er brachte die Tajna Polska Organizacja Wojskowa [Geheime Polnische Militärorganisation] von Marian Winiewicz mit dem SZP zusammen. Er knüpfte Kontakte zu Posener Offizieren der 14. Infanteriedivision. Er vereidigte einen der aktivsten Geheimdienstler, den Oberleutnant Czesław Surma. Er war insbesondere an der Entwicklung der Związek Odwetu [Union der Vergeltung] beteiligt.
Dank der deutschen Originaldokumente eines SS-Offiziers, die er ergattern konnte, trat er als Deutscher unter dem Namen Urban Kahl auf. Ab Dezember 1939 unternahm er nachrichtendienstliche Reisen ins Reich, oft in der Uniform eines SS-Offiziers, zusammen mit der Schlesierin Zofia Gapińska alias Ekka Weber. In Berlin, Hamburg und Bremen (29. Dezember 1939 - 6. Januar 1940) baute er Zellen der Związek Odwetu [Union der Vergeltung] auf und führte nachrichtendienstliche Tätigkeiten durch, unter anderem über [potenzielle] Ziele für die alliierten Bomberluftstreitkräfte. Dort knüpfte er Kontakte zu deutschen Stabsoffizieren. Auf seinen Reisen war er oft in Poznań, wo er die Aktivitäten des Związek Walki Zbrojnej [Bewaffneter Kampfverband] aufbaute. Er stand in Kontakt mit Marian Winiewicz, einem Offizier der Tajna Organizacja Konspiracyjna [Geheime Konspirationsorganisation] und dem Gründer der Tajna Polska Organizacja Wojskowa [Geheime polnische Militärorganisation], die Todesurteile an Kollaborateuren und Gestapo-Agenten, darunter Antoni Stempniewski, vollstreckte.
Im Frühjahr 1940 beteiligte er sich am Aufbau der Bezirkskommandos des Związek Walki Zbrojnej [Bewaffneter Kampfverband] in Großpolen und Pommern, vor allem in Bydgoszcz [Bromberg]. Pawela hatte den größten Anteil an der Enttarnung des Gestapo-Agenten Zenon Ciemniejewski, einer der gefährlichsten Agenten, der die Zerschlagung zahlreicher konspirativer Organisationen in Großpolen, darunter auch in Kościan [Kosten], auf dem Gewissen hatte. Er begleitete den Kommandanten vom Związek Walki Zbrojnej [Bewaffneter Kampfverband] Rudolf Ostrihański alias Paul Schultz aus Warschau heraus, welcher dann von ihm in Poznań [Posen] eingesetzt wurde. Ostrihański übernahm das Kommando über die Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu [Großpolnische Leitung der Union der Vergeltung] und leitete später die Vereinigung zwischen dem Związek Walki Zbrojnej [Bewaffneter Kampfverband] und der Armia Krajowa [polnische Heimatarmee].
Pawela gelang es, die geheimsten deutschen Dienste zu infiltrieren. Er wurde im Związek Walki Zbrojnej [Bewaffneter Kampfverband] in den Rang eines Majors befördert. Seine Enttarnung erfolgte im Oktober 1941 in einem deutschen Offizierskasino. Verhaftet, brutal verhört und gefoltert (er verlor ein Auge), gestand er nichts. Von der Szucha-Allee wurde er in das Konzentrationslager Auschwitz transportiert, wo ihm die Gefangenennummer 30937 (oder 31226?) zugeteilt wurde, und später wurde er in das Konzentrationslager Mauthausen verlegt. In einem Prozess wurde er zum Tode verurteilt und dieses Hinrichtungsurteil wurde am 24. Juli 1942 vollstreckt.
Posthum wurde er vom Państwo Podziemne [Untergrundstaat] mit dem Krzyż Walecznych [Tapferkeitskreuz] ausgezeichnet und zum Hauptmann befördert. Er benutzte die Decknamen „Jarociński“, „Nowakowski“, „Schultz“, „Kahl“, „Urban“.
Sein Name wurde im Raum der Namen des Museums des Konzentrationslagers Mauthausen verewigt. Einige Quellen und Studien geben eine falsche Schreibweise seines Nachnamens an - Pawella.
Paweł Balcer,
Autor der Biografie über das 55. Posener Infanterieregiment, In Memoriam
[1] Anm. d. Übers.: im Original: Krieg gegen die Bolschewiki
[2] Anm. d. Übers.: kann auch Sabotage, Ablenkungsangriff bedeuten
[3] Anm. d. Übers.: in etwa: Bruderschaftszusammenschluss unter dem Befehl von Sikorski
PAWELA FRANCISZEK syn Jana (właściciela folwarku) i Józefy z Zamiarów, urodzony 14 lutego 1900 r. w Szemborowie powiat wrzesiński. Do gimnazjum uczęszczał w Jarocinie i Poznaniu. Maturę uzyskał we Wrocławiu w 1918 r. Zaraz potem został wcielony 23 czerwca 1917 r. do armii niemieckiej. Trafił do oddziału lotniczego w Grudziądzu, a następnie do Szkoły Podchorążych Rezerwy w Toruniu. W połowie listopada 1918 r. związał się z konspiracją wojskową w Jarocinie. W stopniu kaprala 17 listopada wstąpił do tajnej żandarmerii powiatowej. Po wybuchu powstania do 22 stycznia 1919 r. walczył w szeregach Baonu Jarocińskiego, między innymi pod Zbąszyniem (2 - 17 stycznia 1919). Od 23 stycznia 1919 r. został przydzielony do 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich jako plutonowy 5 kompanii. W lutym został mianowany sierżantem sztabowym, a 30 marca podchorążym i adiutantem III baonu. 5 maja 1919 r. mianowany podpoprucznikiem dekretem Naczelnej Rady Ludowej nr 69. Od 19 marca do 9 czerwca 1919 r. wraz z pułkiem w Grupie Wielkopolskiej Konarzewskiego walczył pod Lwowem z Ukraińcami. Wziął ochotniczy udział także w pierwszym powstaniu śląskim dowodząc kompanią. 1 stycznia 1920 r. powrócił do 55. pp obejmując funkcję oficera gospodarczego. W trakcie działań wojennych przeciw bolszewikom, 12 kwietnia 1920 r. objął dowództwo 10 kompanii. 20 lipca 1920 r. został przydzielony do sztabu pułku jako oficer ordynansowy, a od 1 października został dowódcą 3 kompanii karabinów maszynowych. Za wojnę bolszewicką odznaczony Krzyżem Walecznych (nr 9 - 607). Od 7 stycznia 1921 r. był adiutantem 2 baonu 55. pp. Od 13 maja 1921 r. brał udział ochotniczo w II powstaniu śląskim, a od 1 czerwca został adiutantem podgrupy III - w 7. Pułku Piechoty Grupy Północnej. Do pułku macierzystego wrócił 6 sierpnia 1921 r. obejmując dowództwo 4 kompanii. W 1922 r. został przeniesiony do rezerwy. Ponownie powołany do służby czynnej w 1926 r. i awansowany na porucznika. Po przewrocie majowym 1926 r. przeniesiony do rezerwy, z przydziałem do 2. Pułku Piechoty Legionów (1930), następnie do 64. pp (1931), a od 1934 do kadry 7 Dyonu Taborów. Potwierdzony w CAW jako Powstaniec Wielkopolski. Osiadł w Siedleminie pod Jarocinem na niewielkim majątku ziemskim. Aktywnie działał w Związku Oficerów Rezerwy i Federacji Polskich Obrońców Ojczyzny. W 1935 r. odbył ponownie przeszkolenie wojskowe w służbie taborowej. W 1938 r. odrzucono wniosek o odznaczenie Krzyżem lub Medalem Niepodległości, mieszkał wtedy w Poznaniu na ulicy Jackowskiego 36, i pracował jako handlowiec. Od 1938 r. działał w tajnych służbach wojskowych i tworzonej dywersji pozafrontowej przez Wincentego Wierzejewskiego. Dysponowała ona wówczas Społeczną Siecią Informatorów. Był oficjalnym doradcą Wierzejewskiego. Po wybuchu II wojny św. został zmobilizowany do służby taborowej 14 Dywizji Piechoty. Walczył nad Bzurą, skąd po rozbiciu taborów przez Niemców udał się do Warszawy, by walczyć w jej obronie. Natychmiast po kapitulacji nawiązał kontakt ze Służbą Zwycięstwu Polsce. Uzyskał przydział do dyspozycji szefa Oddziału I Organizacyjnego pułkownika A. Sanojcy. Pawela był podporządkowany Komendzie Głównej i mieszkał w Warszawie wraz z żoną Marią z Schuttelsbergów oraz dziećmi Krystyną i Maciejem. 30 września 1939 r. przybył do Poznania i Jarocina organizując ewakuację niektórych ziemian do Warszawy. Jednocześnie założył w Jarocinie i Ostrowie Wielkopolskim komórki Tajnej Organizacji Wojskowej. Mianowany łącznikiem płk. Stefana Roweckiego i 24 grudnia 1939 r. skierowany ponownie do Poznania. Tam nawiązał współpracę z mjr. Stefanem Łukowiczem pełnomocnikiem na Wielkopolskę emigracyjnej organizacji wojskowej Korporacji Braterstwa Czołem Sikorskiemu (CS). Zaprzysiągł dr. Günthera Rolbieckiego dając początek poznańskiemu ośrodkowi dywersji SZP. Budował wraz z Łukowiczem struktury SZP. Związał z SZP Tajną Polską Organizację Wojskową Mariana Winiewicza. Nawiązał kontakty z poznańskimi oficerami 14 Dywizji Piechoty. Zaprzysiągł jednego z najczynniejszych oficerów wywiadu por. Czesława Surmę. Szczególnie był zaangażowany w rozwój Związku Odwetu. Występował jako Niemiec, pod nazwiskiem Urban Kahl, dzięki zdobytym oryginalnym niemieckim dokumentom oficera SS. Od grudnia 1939 r. odbywał podróże wywiadowcze do Rzeszy, często w mundurze oficera SS, wraz ze Ślązaczką Zofią Gapińską alias Ekka Weber. W Berlinie, Hamburgu, Bremie (29 grudnia 1939 - 6 stycznia 1940) tworzył ogniwa Związku Odwetu, prowadził działalność wywiadowczą między innymi o celach dla lotnictwa bombowego aliantów. Nawiązał tam kontakty z niemieckimi oficerami sztabowymi. Podczas podróży często bywał w Poznaniu rozwijając działalność Związku Walki Zbrojnej. Kontaktował się z Marianem Winiewiczem oficerem Tajnej Organizacji Konspiracyjnej oraz twórcą Tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, wykonującej wyroki śmierci na kolaborantach i agentach Gestapo, między innymi na Antonim Stempniewskim.
Wiosną 1940 r. brał udział w organizacji komend okręgowych Związku Walki Zbrojnej w Wielkopolsce i na Pomorzu głównie w Bydgoszczy. Pawela miał największy udział w zdemaskowaniu agenta gestapo Zenona Ciemniejewskiego, jednego z najgroźniejszych, mającego na sumieniu rozbicie wielu organizacji konspiracyjnych w Wielkopolsce, w tym w Kościanie. Eskortował z Warszawy i osadził w Poznaniu komendanta ZWZ Rudolfa Ostrihańskiego alias Paul Schultz. Ostrihański objął dowództwo Wielkopolskiego Kierownictwa Związku Odwetu i prowadził potem akcję scaleniową ZWZ-AK. Paweli udawało się dotrzeć do najtajniejszych służb niemieckich. Awansował w ZWZ na stopień majora. Jego dekonspiracja nastąpiła w październiku 1941 r. w niemieckim kasynie oficerskim. Aresztowany, brutalnie przesłuchiwany i torturowany (stracił oko) nie przyznał się do niczego. Z Alei Szucha przetransportowany został do KL Auschwitz nr 30937 (lub 31226?), potem przeniesiony do KL Mauthausen. W procesie orzeczono wyrok śmierci i wykonano go 24 lipca 1942 r. Pośmiertnie odznaczony przez Państwo Podziemne Krzyżem Walecznych i awansowany na kapitana. Używał pseudonimów „Jarociński", „Nowakowski", ,,Schultz'', ,,Kahl'', ,,Urban''.
Upamiętniony w Sali Nazwisk Muzeum KL Mauthausen. Niektóre źródła i opracowania podają nieprawidłową pisownię nazwiska - Pawella.
Paweł Balcer,
Autor biogramu na 55 Poznański Pułk Piechoty In Memoriam
