Jan Chawiński 1919 - 1943 Edycja

Jan Chawiński wurde am 19. November 1919[1] in Sosnowice unweit von Krakau geboren. Wie er im Brief an seine Mutter schrieb, meldete er sich freiwillig zur Arbeit im Deutschen Reich. Im Juli 1940 wurde er vom Gericht Cottbus wegen Unzucht zu drei Jahren Haftstrafe verurteilt. Zum Strafvollzug brachte man ihn zum Gefängnis Plötzensee und später nach Tegel (beide in Berlin). Die Umstände der Haft führten bei Jan zu stark empfundener Vereinsamung, so dass sich ein Gefängnisarzt gegen die verhängte Einzelhaft aussprach. „Er klagte über Heimweh und hielt sich meistens für sich. Zweck Vermeidung eines Rückfalls wäre es ratsam, ihn in Gemeinschaft mit einem polnisch sprechenden Gefangenen zu legen“ – schrieb der Arzt an den Vorstand des Gefängnisses Plötzensee im Oktober 1941. Kurz davor verfasste Jan einen Brief in polnischer Sprache an seine Mutter, der von Gerichtsbeamten einbehalten wurde. Darin klagte er über seine seelische Verfassung:

„Ich denke, ich werde hier sterben, denn ich werde von diesen Leuten verachtet. Als ich noch zu Hause war, konnte durch die Stadt schlendern, durch meine Heimat; ich fürchtete mich nicht so sehr wie jetzt. Vielleicht vergeht das alles, dieses Unglück; vielleicht habe ich es doch gut gemacht, dass ich wegen des Broterwerbs nach Deutschland kam. Ich bereue es dennoch so sehr, dass ich hierherkam.“

Nachdem Jan im Winter 1942/1943 mehr und mehr in Apathie und Verzweiflung verfiel und die Gefängnisarbeit boykottierte, entschied der Gerichtsvorstand über seine Verlegung nach Mauthausen, die er folgend begründetet:

„Jan ist im Papierschuppen zu jeder Arbeit unbrauchbar. Zur Richtigstellung seiner 1 Stunde geleisteten Arbeit brauchen 2 Mann dieselbe Zeit. Ob aus Dummheit oder um die Arbeit zu sabotieren sich so benimmt, entzieht sich meiner Kenntnis.“

Die Gefängnisarbeit im Papierschuppen sabotierte Jan in der Hoffnung, auf diese Art und Weise nach Hause entlassen zu werden. Diese Strategie bewirkte jedoch das Gegenteil. Wegen Sabotage musste er zusätzliche Schikanen und Disziplinierungsmaßnahmen ertragen.

Am 2. Februar 1943 kam der 23-jährige Pole nach Mauthausen, wo er kurze Zeit später einem Menschenversuch mit Impfungen „Tetra Vaccine” und T.A.B.-Endogen-Adsorbat unterzogen wurde. Anscheinend lag daran die Ursache seines Todes, der lediglich sechs Wochen nach seiner Ankunft im KZ Mauthausen eintrat. Die gesamte, mehr als zweijährige Gefängniszeit, hoffte Jan nicht nur auf eine Einstellung als Schuhmacher nach seiner Entlassung, weil er seine Kenntnisse einbringen wollte, sondern auf die Rückkehr nach Polen und ein Wiedersehen mit seiner Familie. Doch mit dem qualvollen Tod in Mauthausen war ihm das nicht mehr vergönnt.

Quellen:

Landesarchiv Berlin, Personalakte von Jan Chawiński, A Rep. 370, Sign. 706.

Arolsen Archives, Häftlingskartei von Jan Chawiński aus dem KZ Mauthausen, 1.1.26/1391984 https://collections.arolsen-archives.org/en/archive/1391983/?p=1&s=chawinski&doc_id=1391984.

Autorin: Dr. Katarzyna Woniak – Aleksander-Brückner-Zentrum für Polenstudien, Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg.

[1] Das in den Hätflingskarteien festgehaltene Geburtsdatum von 19.1.1909 scheint Tippfehler zu sein, zumal sein Alter mit 23 genannt wird, was dem Geburtsdatum (19.11.1919) aus dem Cottbusser Urteil entspricht.

Jan Chawiński urodził się 19.11.1919[1] roku w Sosnowicach nieopodal Krakowa. Jak nadmienił w liście do matki, na wyjazd do pracy w Niemczech zgłosił się dobrowolnie. W lipcu 1940 r. sąd w Cottbus (Chociebuż) skazał go na trzy lata pozbawienia wolności za uprawianie nierządu. Najpierw umieszczono go w więzieniu Plötzensee a później przeniesiono do Tegel (oba w Berlinie). Warunki więzienne doprowadziły Jana do załamania nerwowego, stąd też więzienny lekarz opowiedział się przeciwko zasądzonej izolatce. „Więzień skarży się na tęsknotę i trzyma się z dala od innych. Dla uniknięcia pogorszenia się stanu zdrowia zaleca się umieszczenie go w celi z polskojęzycznymi więźniami” – pisał lekarz do zarządu więzienia w październiku 1941 roku. Nieco wcześniej Jan napisał polskojęzyczny list do matki, który służby więzienne przechwyciły na potrzeby cenzury. W nim narzekał na swój stan ducha: „Tak mi się wydaje, że ja tu umrę. Teraz się musze poniewierać pomiędzy tymi ludźmi. Byłem w domu to sobie pochodziłem trochę po mieście, po swoim powietrzu, nie lękałem się tak jak tu. Może to wszystko przejdzie, to nieszczęście, może dobrze zrobiłem, że wyjechałem za chlebem. Żałuje bardzo, że tu przyjechałem.” Po tym jak zimą 1942/1943 Jan coraz bardziej popadał w apatię i bojkotował pracę więzienną zarząd zakładu karnego zadecydował o skierowaniu go do KZ Mauthausen, twierdząc: „Jan nie nadaje się do żadnej pracy. Jedną godzinę jego pracy musi poprawiać dwóch innych więźniów. Czy z głupoty, czy z sabotażu pracy się tak zachowuje, nie wiem”. Polak odmawiał pracy łudząc się, że w ten sposób zostanie odesłany do domu. Strategia ta odniosła odwrotny skutek. 2 lutego 1943 r. 23-letni Jan trafił do Mauthausen, gdzie tuż po przybyciu zastosowano na nim eksperyment medyczny pod kątem szczepionek „Tetra Vaccine” i T.A.B.-Endogen-Adsorbat. Prawdopodobnie te substancje przyczyniły się do jego śmierci, która nastąpiła zaledwie sześć tygodni później. Przez dwa lata więzienia Jan nie tracił nadziei na zatrudnienie w swoim wyuczonym zawodzie szewca, na powrót do ojczyzny, na spotkanie się z rodziną. Umierając w mękach w KZ w Mauthausen marzenia jego się nie spełniły.

Źródła:

Kartoteka Jana Chawińskiego, w: Landesarchiv Berlin, A Rep. 370/706

Karta więźnia Jana Chawińskiego, w: Arolsen Archives, 1.1.26/1391984

Autorka: Dr Katarzyna Woniak – Aleksander-Brückner-Zentrum für Polenstudien, Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg.

[1] Ujęta w karcie więźnia data urodzin 19.1.1909 wydaje się być błędna, zwłaszcza, że jego wiek podawany jest na 23 lat., co odpowiada dacie urodzin (19.11.1919) z sądowego wyroku w Cottbus.